14 oktober 2018
De Arabische Peerkes: lessen in barmhartigheid uit het Midden-Oosten
door Petra Stienen

Deel 1 Pater Frans een Nederlandse Syriër

Herinnert u zich de noodkreet van Pater Frans van der Lugt nog van begin 2014?
In het lokale Syrische dialect spreekt hij de wereld toe vanuit het belegerde Homs. We zien op een youtube filmpje hoe koud hij het heeft in de kerk van het klooster waarin hij zich heeft teruggetrokken. Hij is niet langer meer op het landgoed Al-Ard waar hij met de lokale gemeenschap projecten voor gehandicapten had opgezet. En waar hij jarenlang Syriërs van alle leeftijden en achtergronden samenbracht voor meditatie en ontmoeting. Hij liet Syrische jongeren met een islamitische en christelijke achtergrond vrijwilligerswerk doen met het idee: we zijn samen Syriërs. Er was een wijngaard waar zo’n 50.000 flessen wijn per jaar vandaan kwamen, er waren sportvelden en een motel voor toeristen.

Ook in Syrië brak in het voorjaar van 2011 de revolutie uit. In veel steden en dorpen riepen mensen om meer waardigheid en rechtvaardigheid. Homs werd de hoofdstad van de revolutie genoemd.  Bashar Al Assad besloot die met harde hand neer te slaan en al snel mondde de revolutie uit in een regionale oorlog waar vele Syriers het slachtoffer van zijn geworden. We kennen de cijfers: meer dan een half miljoen doden, miljoenen ontheemden en vluchtelingen. En een prachtig land in puin.

Het landgoed viel in handen van Syrische rebellen die het leegplunderden. Met zijn internationale contacten had Pater Frans makkelijk toevlucht kunnen zoeken in Nederland. Maar weggaan wilde hij niet. Want hij wilde bij de mensen blijven in het land waar hij al sinds 1970 woonde en werkte. Hij voelde zich als de herder van zijn kudde. Hij zei ‘ik heb gedeeld in de schatten van dit land, ik wil ook delen in hun angst en in hun dood. Ik wil in het hart van de mensen blijven.’

In dat youtubefilmpje van 1 minuut en 23 seconden dat begin 2014 de wereld over ging zegt hij ‘Een van de grootste problemen is honger. Er is niks te eten. Niets is erger dan mensen op straat te zien die iets te eten zoeken voor hun kinderen.’
Dan horen we een Syrische stem: ‘Denkt u dat de wereld iets gaat doen of gaat iedereen toekijken terwijl wij doodgaan?’
Pater Frans lacht even. ‘Nee. Dat is onmogelijk. Het is onmogelijk dat wij lijden en de wereld niks doet. Niet alleen de wereld moet in actie komen, maar wij met zijn allen ook. Anders gaan we dood. We willen niet sterven door pijn en honger. We houden van het leven. We willen leven. We willen niet van de pijn en honger sterven in een zee van ellende en leed.’

Op 7 april 2014 ging Pater Frans niet dood van de honger, maar door twee kogels. Voor de deur van het klooster. Door gemaskerde mannen die hem uit de woning hadden gehaald. Was de dader iemand uit jihadistische kringen die geen christenen meer in Homs duldde? Was het iemand vanuit het regime die vond dat Pater Frans het beeld doorbrak dat Assad minderheden in bescherming nam? We weten het nog steeds niet.

Ik was vooral heel verdrietig. Want voor mij was Pater Frans een dierbare vriend en mijn spirituele vader. De man die me liet zien hoe je als buitenstaander een deel van de Syrische gemeenschap kunt worden als je je hart openstelt voor onze gedeelde menselijkheid. En hij was de man die me steunde toen ik ging scheiden van de vader van mijn dochter.

Ik herinner me de dag nog goed dat hij me midden in die verdrietige periode uitnodigde voor een stilte retraite met een groep van zo’n 45 Syrische christenen in een klooster in het dorpje Tuffaha in de Syrische bergen. Elke ochtend voor het gebed deden we met z’n allen yoga op het dak van het klooster. Elke avond gingen we wandelen, vaak wel twee drie uur lang. En dan verdwaalde Frans expres zodat we elkaar nodig hadden de weg weer te vinden, en het niet meer uitmaakte of je man, vrouw, jong, oud, christen of moslim was. Want we waren samen onderweg naar huis en dan telt vooral je richtingsgevoel.

De centrale figuur van die retraite was de apostel Petrus. Pater Frans las dan voor uit de bijbel en we verbraken de stilte even voor een gesprek met elkaar. En Frans kon het niet nalaten me te plagen met de gelijkenis van mijn naam met die van Petrus. Ja, ja, zei hij dan, ‘Petrus de rots waar ik mijn kerk op bouwde. En jij Petra, bent een rots waar je geliefden op kunnen bouwen.’

Toen ik me voor deze lezing ging verdiepen in het leven van Petrus Donders moest ik meteen aan Pater Frans denken. Ik vermoed dat als ze in dezelfde tijd hadden geleefd ze elkaar gemogen hadden of in elk geval hadden gerespecteerd. Want net als Peerke Donders in Suriname was ook Pater Frans in Syrië een icoon voor barmhartigheid en zette hij zich in voor een wereld waarin mensen open staan voor die barmhartigheid, voor die gedeelde menselijkheid en lotsverbondenheid.

Het kleine meisje in me denkt dan: zou Petrus aan de hemelpoort Pater Frans hebben verteld waar hij Peerke Donders zou kunnen vinden? Ik vermoed dat hij Peerke Donders over zijn liefde voor Syrië zou vertellen zoals in deze video: https://www.youtube.com/watch?v=DAbJ9RjFwHs

Deel 2 Arabische Peerkes

Na het uitbreken van de revoluties in het Midden-Oosten kwam ik veelvuldig in de media als Midden-Oostenexpert. Voor de revoluties zagen veel Nederlanders alleen olie en terrorisme als ze naar de Arabische Wereld keken. Toen kwamen die Arabische revoluties en zei ik: ik zie ook moedige mensen, met de universele wens dat je mag zijn wie je bent. Ook zij verlangen naar waardigheid, rechtvaardigheid en vrijheid, dat doen we niet alleen in Europa. En dan vroegen de commentatoren ‘is dat niet wat naïef, in zo’n regio vol tirannie en terreur.’ En ja ik begreep die vraag, want ik heb sinds midden jaren tachtig van de vorige eeuw echt wel gezien hoe veel armoede, onderdrukking en uitsluiting er is in de regio. Maar ik zag ook iets anders, ik zag ook hoe op veel plekken mensen wel degelijk die barmhartigheid voor anderen wilden tonen. De laatste zin van mijn eerste boek Dromen van een Arabische lente komt voor in de joodse en islamitische traditie: als je één mensenleven redt, red je de hele mensheid. En heel lang dacht ik echt dat als iedereen betekenis kan hebben voor één of twee mensen in zijn nabijheid, zou dat niet mooi zijn?

Vaak worden mensenrechtenactivisten, journalisten en kunstenaars ‘sneeuwvlokjes’ genoemd. Omdat ze te snel zouden smelten als het tegen zit en dus weinig betekenis hebben. Daarbij voorbij gaand aan het moment waarop het laatste sneeuwvlokje de tak doet breken. Daarom zag ik hen in de Arabische wereld als lichtpuntjes in een donkere tijd.

Tegelijkertijd werden vrienden in de regio ontvoerd, mishandeld en vermoord. En na de moord op pater Frans heb ik het een tijd lang moeilijk gevonden die lichtpuntjes te blijven zien.  Dus nam ik het besluit om me terug te trekken uit de media. Het verhaal van de revoluties veranderde, ik zag de hoop afbrokkelen en ik had geen behoefte om het toenemende geweld van terroristische groeperingen van commentaar te voorzien. Mijn expertise lag bij mensenrechten, cultuur en luisteren naar de stem van vrouwen. En daar was weinig belangstelling voor.

Maar ik hield het Midden-Oosten en vooral Syrië wel in mijn hart. En ik kreeg verzoeken van vrienden in de regio of ik hen wilde helpen bij de activiteiten van kleine organisaties die zich met media, vrouwenrechten en cultuur in conflict bezighielden. Op mijn kantoor in Den Haag staat een kerstkaart van Pater Frans die ik vaak herlees. En zo vond ik er de aanmoediging in om ja te zeggen tegen deze verzoeken.

De titel van mijn lezing zegt Arabische Peerkes… misschien had ik beter voor de titel kunnen kiezen ‘Syrische Peerkes’: maar geloof me de voorbeelden die ik vandaag noem kunt u ook in andere landen terugvinden. Door decennia tirannie en terreur van overheden, legers en extremistische groeperingen is het lang niet makkelijk voor deze mensen in het midden. Die zich in Egypte blijven inzetten voor vrouwenrechten, in Libanon homorechten op de kaart zetten, in Irak strijden tegen FGM, in Marokko de vakbonden leiden en in Tunesië de Nobelprijs voor de vrede krijgen.

Deze Peerkes zijn geen ‘uitzonderingen’ die ik met een westerse bril ben gaan zoeken. In een tijd waar we in onze media vaak alleen nog maar de zwarte kleuren van de terrorist en de tiran zien vind ik dat we onze ogen moeten openhouden voor een veelkleurig mozaïek van verhalen van deze mensen. Die we bijna nooit in onze media zien, maar waar ik in de geest van Pater Frans vandaag graag de schijnwerper op wil zetten

Ik kies drie voorbeelden en ik heb bewust alleen voorbeelden van vrouwen gekozen. Natuurlijk zie ik ook veel mannelijke Arabische Peerkes die zich inzetten voor de goede zaak vanuit het idee van barmhartigheid. Maar ik wilde deze keer een andere kant laten zien. Juist omdat in conflictgebieden als Syrië, Libië, Irak, Yemen vaak vrouwen op hun eigen manier de werken van barmhartigheid van Peerke Donders voortzetten. Door de hongerigen te eten geven, de naakten te kleden of de gevangenen bezoeken. Inderdaad de overeenkomst met de werken van barmhartigheid die Peerke Donders in Suriname volbracht is groot.

Razan Zeitouneh

De advocate en mensenrechtenactiviste Razan Zeitouneh zou je  de Syrische Hannie Schaft kunnen noemen. Als vijftien jarig meisje zag ik de film ‘Het Meisje met het Rode Haar’. Ik stelde me toen de vraag, wat zou ik doen als oorlog zou uitbreken in mijn land. Voor Razan, ook jonge vrouw met rood haar was dit geen denkbeeldige vraag. Voor haar was het de harde werkelijkheid. Zij was een groot voorstander van geweldloos verzet, en zag met lede ogen aan dat rebellen de revolutie overnamen. Maar ze hield stand en besloot zich in te zetten voor een vrij en rechtvaardig Syrië.

Haar website was een van de belangrijkste onafhankelijk nieuwsbronnen tijdens de opstanden in 2011. Ze richtte het Violations Documentation Center op dat moorden en mishandeling in Syrische gevangenissen vastlegde om de daders ooit te kunnen berechten. Zeitouneh moest al snel onderduiken. Ze bleef hartstochtelijk pleiten voor de berechting van Assad en andere Syrische oorlogscriminelen. In 2011 kreeg ze de Sacharovprijs voor de vrede, eind 2013 werd ze samen met drie collega’s uit hun kantoor in Douma in OostGhouta in de buurt van Damascus door gemaskerde mannen uit haar kantoor ontvoerd. Ze zijn sindsdien nog steeds vermist, en werden de Douma4 genoemd. Zie de Bidayyaat film over Razaan: https://bidayyat.org/films_article.php?id=159#.W7Evby-iE1I

In april van dit jaar, was ik in Berlijn voor een bestuursvergadering van het Syrisch filmcollectief Bidayaat dat ook deze kort film over Razan heeft gemaakt. Bij het diner zat ik naast Yassin ElHaj Saleh, een van de belangrijkse journalisten en schrijvers uit Syrië. Hij kende de gruwelen van het Assad regime heel goed, hij zat jaren in de kerkers van het Assad,  Zijn vrouw Samira Khalil was met Razan ontvoerd. Die dag in Berlijn was de dag dat de laatste opstandelingen in Douma werden weggehaald en geëvacueerd. Hij had de hele dag gehoopt dat er iets van duidelijkheid zou komen over de Douma4. Maar er kwam geen nieuws, ze waren niet gevonden, ook hun lichamen niet.

Samar Yazbek en Women Now for Development

Ook de Syrische schrijfster en journaliste Samar Yazbek deed verslag van de opstand in 2011. Ze kreeg haatmails en doodsbedreigingen, zelfs vanuit haar eigen familie, en werd vastgezet. Ze vluchtte naar Parijs van waaruit ze bleef schrijven over onrecht in Syrië. Ze richtte in 2012 Women Now for Development op met het prijzengeld dat ze kreeg voor haar boeken. Women Now runt nu vijf centra in Syrië en Libanon waar vrouwen computerles, Engels en leiderschapstrainingen krijgen. Tijdens de belegering van Ghouta dicht bij Damascus startten ze een campagne om de stem van vrouwen door te laten klinken met #womenofghouta

• https://www.youtube.com/watch?v=t-BX7B8lZx0

Deze zomer was Women Now betrokken bij de Freedom Bus van de Families for Freedom: Syrische vrouwen trokken door Europa met een Londense dubbeldekker ‘versierd’ met foto’s van vermiste en gevangen activisten in handen van het Syrische regime en extremistische en jihadistische groeperingen. Voor hen is het duidelijk: zolang er nog honderduizenden mensen verdwenen zijn, de meesten door toedoen van het Assad regime, kunnen hun families niet denken aan wederopbouw of een nieuwe toekomst voor Syrië.

• Families for freedom: freedom bus https://www.youtube.com/watch?v=YsfuZ5X38Bw&feature=youtu.be

Basma ElHusseini en Action for Hope

En dan is er de Egyptische Basma El Husseini. Ze organiseert al jarenlang culturele projecten in het Midden-Oosten waarbij ze nadrukkelijk jongeren en vrouwen betrekt. In Egypte moest ze haar activiteiten opschorten, omdat de overheid totale controle eiste. Maar ze gaat onverminderd door vanuit Libanon en Jordanië. Na het uitbreken van de vluchtelingencrisis in 2012 richtte ze Action For Hope op. Ze startte met een team van Syrische collega’s culturele projecten in kleine gemeenschappen; ze begon culturele noodhulp konvooien met kunstenaars uit het hele Midden-Oosten en opende culturele centra  in de Bekaa Vallei dicht bij de Syrische grens. In Libanon en Jordanië startte ze een theaterschool en muziek school Op deze manier ontdekken ze nieuwe talent en helpen ze jonge mensen om werk te vinden als muzikant of filmmaker, de creatieve sector is een van de weinige sectoren waar Syrische vluchtelingen mogen werken in Libanon. Inmiddels is Action for Hope onderdeel van regionale en internationale netwerken voor onderzoek en dialoog. Volgens Husseini hebben mensen zelfs in de meest moeilijke omstandigheden behoefte aan hoop, bezieling, verbinding en vrolijkheid. “Theater en muziek geven deze mensen een gevoel van menselijkheid ”, zegt El Husseini. Zie bijvoorbeeld dit korte filmpje van Stichting Doen, een van de donoren van Action for Hope: https://www.youtube.com/watch?v=QlA2nNHXtPk

Deel 3. Wat kunnen we leren van die Arabische Peerkes

De laatste weken in Nederland was er veel debat over welke gewapende rebellen groepen in Syrië gesteund zijn en of dat verstandig was. Onderhuids voelde ik in die discussie soms een valse tegenstelling: laten we maar voor stabiliteit gaan in het Midden-Oosten, die revoluties hadden toch geen zin, het wordt tijd voor terugkeer van de sterke man die zaken op orde stelt en dan hebben wij geen last meer van die oorlogen en crises. Dan blijven die vluchtelingen daar en kunnen mensen snel terug naar Syrië. Alsof respect voor mensenrechten een luxe is voor goede tijden en niet bittere noodzaak in slechte tijden.

In dat debat miste ik de aandacht voor de derde stem, dat van het andere Arabische geluid. Daarom was ik blij met de oproep van de vredesbeweging Pax: dat Nederland juist in civiele – of liever projecten van burgers moet blijven investeren. In mensen die van binnenuit iets willen en kúnnen betekenen. Die ook dit weekeinde weer in Idlib, Aleppo en Hama op straat stonden en op vreedzame wijze demonstreerden tegen Assad en de Russische inmenging.

De oproep te luisteren naar die ‘derde stem’ kwam ook terug in de gesprekken die ik vorige maand had met met vier Syrische vrouwen die in Nederland waren op uitnodiging van ministerie van Buitenlandse Zaken in samenwerking met het Institute of War and Peace Reporting. Zeina die voor het Institute for War and Peace Reporting werkt, Rania en Judy die als journaliste werken en Nairouz die voor Women now for Development werkt. Ze voerden  gesprekken met diverse parlementariërs en journalisten. Ze vonden het schokkend hoeveel mensen hen vroegen of ze niet liever voor Assad zouden willen kiezen in plaats voor de terroristen, vooral omdat er toch geen alternatief zou zijn voor Assad. De vrouwen zeiden: ‘we willen niet kiezen tussen deze twee kwaden, en wij zijn het alternatief, wij willen ons eigen land weer opbouwen. Ook waren ze ongerust dat mensen in Europa nu denken dat Assad heeft gewonnen en de tijd voor de wederopbouw is aangebroken. Volgens hen is hier geen sprake van zonder dat er gerechtigheid is. Maar ze waren vooral onthutst door de visie dat Syrische vrouwen alleen maar slachtoffer zijn. Natuurlijk zij hebben vreselijke dingen meegemaakt, maar ze zien zich vooral als overlevers die echt willen bijdragen aan de toekomst van een vrij en rechtvaardig Syrië.

Het is nu verleidelijk om af te ronden met de woorden dat zij allemaal in de geest van Peerke Donders, en zeker ook van Pater Frans aan barmhartigheid in hun omgeving werken. Maar eerlijk gezegd heb ik er beetje moeite mee dat we de witte man, de missionaris als uitgangspunt nemen voor die morele kompas van barmhartigheid. Want het is echt niet zo dat Pater Frans of Peerke Donders het alleenrecht op barmhartigheid hebben. Dat zullen ze zelf ook niet hebben gedacht. En ik weet dat Pater Frans net als ik juist enorm geïnspireerd was door de moed en waardigheid van vrouwen én mannen in het Midden-Oosten.

Zij inspireren mij elke dag weer in het vertellen van het andere verhaal. Van het verhaal van gedeelde menselijkheid en lotsverbondenheid. Dat is een universeel verhaal. Ver weg, met de Arabische Peerkes in het Midden-Oosten, maar ook dichtbij hier in Tilburg in Nederland.
Want ik vind dat we ons moeten realiseren dat een mens aan de andere kant van de wereld niet minder mens is dan iemand die naast je woont. Dat we ons verbonden mogen voelen met het lot van anderen, ook al lijken ze zo ver weg. En als we dat écht durven, we wel degelijk verandering teweeg kunnen brengen. En misschien wel dat sneeuwvlokje steunen dat de tak van de dictatuur breekt.

We eren de helden in onze eigen geschiedenis die de durf hadden om op te staan tegen onrecht en armoede. Zoals Peerke Donders, zoals Pater Frans. En daarom is het van belang dat we oog blijven houden voor de individuen in andere landen die die moed tonen. En elke dag weer hun leven op het spel zetten voor anderen.
En dat is ook een les in barmhartigheid voor ons zelf in onze eigen omgeving. Juist omdat we nu in een samenleving leven waarin mensen geneigd zijn langs elkaar heen te leven, al hun informatie van de gepolariseerde sociale media bronnen halen, en hierbij vergeten elkaar in de ogen te kijken en op zoek te gaan naar die medemenselijkheid en lotsverbondenheid. Ook als je niet op elkaar lijkt en het niet met elkaar eens bent.

Kortom, om met de geliefde uitspraak van Pater Frans te eindigen: “Uiteindelijk moeten we vooruit. Ila Amam”.
En dat kan het beste als we die barmhartigheid van Pater Frans, Peerke Donders maar vooral ook die van de Arabische Peerkes durven te erkennen in onszelf en inzetten voor die betere wereld, ver weg, maar zeker ook dichtbij.

Ik dank u hartelijk.